Sinfonia rustica (Symfonia wiejska) na orkiestrę, 1948 (rew. 1955), 29'

1.2.0.2-2.1.0.0-smyczki (14.12.10.8.6)

Sinfonia rustica jest pierwszą w katalogu dzieł symfonią Andrzeja Panufnika, choć należy pamiętać, że dwa wcześniejsze utwory tego gatunku, napisane przez Panufnika w latach drugiej wojny światowej, spłonęły w wyniku Powstania Warszawskiego (podobnie jak rękopisy wszystkich pozostałych utworów kompozytora napisanych do 1944 roku).

Sinfonia rustica powstała w 1948 roku. Panufnik pisał ją z myślą o konkursie kompozytorskim zorganizowanym z okazji przypadających w 1949 roku obchodów Roku Chopinowskiego. Między innymi dlatego sięgnął po ludowe melodie, nawiązując w ten sposób do swego wielkiego poprzednika. W przeciwieństwie do niego jednak sięgnął po folklor kurpiowski, wykorzystując melodie zawarte w zbiorze ks. Władysława Skierkowskiego, tego samego, który wcześniej zainspirował Karola Szymanowskiego do stworzenia jego Pieśni kurpiowskich. W symfonii Panufnika melodie ludowe pojawiają się jako praktycznie niezmienione cytaty, choć ukazane w niebanalnym kontekście harmonicznym i kolorystycznym. Wykorzystując folklor kurpiowski, kompozytor sięgnął nie tylko do melodii, ale i do koncepcji symetrycznych ludowych wycinanek, typowych dla tego regionu: 

Sinfonia rustica powstała jako wyraz mego zamiłowania do muzyki ludowej północnych regionów naszego kraju, których pieśni mają wyjątkowy urok. Również sztuka ludowa tych okolic wyróżnia się pełnymi wyobraźni drewnianymi rzeźbami, olśniewającymi strojami i misternymi, kolorowymi wycinankami, abstrakcyjnymi lub na wpół abstrakcyjnymi, o często symetrycznych wzorach. Postanowiłem w mojej nowej symfonii odzwierciedlić charakter tej naiwnej, lecz pełnej uroku sztuki. Wszystkie elementy utworu miała wręcz cechować wycinankowa symetryczność. Symetryczne – zarówno pod względem akustycznym, jak i wzrokowym – miało być nawet ustawienie orkiestry, z grupą ośmiu instrumentów umieszczonych centralnie i dwoma dialogującymi małymi zespołami smyczkowymi po bokach.

Sinfonia rustica zbudowana jest klasycznie z czterech części. Con tenerezza to dwutematyczne allegro sonatowe, Con grazia utrzymane jest w swobodnej formie ronda, Con espressione – śpiewnych wariacji, a Con vigore, podobnie jak część pierwsza, w formie allegra o dwóch tematach. Ustawienie przestrzenne dwóch zespołów smyczkowych przedzielonych instrumentami dętymi, najczęściej traktowanymi solistycznie, dodało utworowi efektu dialogowania i współzawodnictwa, w czym upatrywano nawiązań bądź to do barokowego concerto grosso, bądź do grających równocześnie dwóch kapel ludowych. Kompozytor nawiązał zresztą do sposobu grania muzyków wiejskich, stosując w instrumentacji pusto brzmiące ostinata w niskich rejestrach smyczków (wiolonczele i kontrabasy), na wzór ludowych basów. Dzięki wprowadzeniu melodii ludowych symfonia zyskała śpiewny charakter, pełen uroku i beztroskiej radości, nieczęsto obecnej w utworach tego twórcy.

Na wspomnianym konkursie kompozytorskim Sinfonia rustica otrzymała I nagrodę, a jej prawykonanie w Warszawie 13 maja 1949 roku przez Orkiestrę Filharmonii Warszawskiej pod dyrekcją kompozytora odniosło wielki sukces. 

Po wyjeździe do Wielkiej Brytanii, w 1955 roku, Panufnik nieznacznie skorygował partyturę, rezygnując m.in. ze wstępu do wolnej części trzeciej. Obecnie można porównać obie wersje tej części, dzięki nagraniu Polskiej Orkiestry Radiowej pod dyrekcją Łukasza Borowicza, którzy na płycie opublikowanej przez CPO obok oficjalnej wersji Sinfonia rustica zarejestrowali również pierwotną wersję trzeciej części utworu.